Нябеснае полымя
Досьлед пачаткаў беларускага перакладу Новага Запавету і Псальмаў (1931)

Гай Пікарда

У Беларусі палае пажар, які можа стаць зьнішчальным;
давайце патушым гэты д'ябальскі агонь нябесным полымем Госпада нашага Ісуса.
Дамо беларускаму народу Новы Запавет і Псальмы па-беларуску!
Пастар С. Лёпэ 1927

Пяць год таму, 14 жніўня 1970 г., у Леамінстэры, Хэрфардшыр, памёр адстаўны службовец Брытанскага й Замежнага Біблійнага Таварыства Ўільфрыд Джэймс Ўайзман. На працягу 11 год ён служыў сакратаром Таварыства ў Паўночна-Ўсходняй Эўропе: перш у Рызе, потым у Гэльсынкі, а затым 21 год сакратаром у Расеі. Дзякуючы клопатам удавы Ўайзмана, яго старанна захаваныя архівы зусім нядаўна былі перададзеныя бібліятэцы Таварыства ў Лёндане. З дапамогаю згаданых дакумэнтаў ды іншых запісаў Таварыства, што захоўваюцца ў сядзібе, і сталася магчымым зьяўленьне гэтага дасьледаваньня [1].

Ўайзман нарадзіўся ў 1891 г. і рос у Валіі (Ўэльсе). Яшчэ дзіцём ён вывучыў і палюбіў валійскую мову [2]. Пэўна, гэта перадвызначыла ягоную сымпатыю да моваў меншасьцяў, і ўрэшце ён прысьвяціў ім усё жыцьцё.

У 1925 г., прызначаны на пост сакратара для Паўночна-Ўсходняй Эўропы й Расеі, ён атрымаў у спадчыну ад папярэдніка, Ўолтэра Дэвідсана, невыканальную на першы погляд задачу. Рэгіён быў параўнаўча слаба катэхізаваны, і са здабыцьцём незалежнасьці ад Расеі сталася надзённаю патрэба ў Бібліі на разнастайных балцкіх, вугра-фінскіх ды славянскіх мовах. Ўайзманавым абавязкам было зрабіць Сьвятое Пісьмо даступным гэтым народам. Ён таксама мусіў адказваць на шматлікія запыты, часам дзіўныя - ад запыту пра магчымасьць перасылкі расейскай Бібліі шрыфтам Брайля для сьляпога чытача ў Маскве да прапановы ўкраінскага канадца, які "мроіў і сьніў, як снапы жыта падалі зь неба і прыціскалі яго да зямлі", і патрабаваў надрукаваць апісаньне гэтых мрояў на ўсіх мовах ды разаслаць народам усяго сьвету [3].

Ўайзману было даручана дасьледаваць патрэбу ў Бібліі на мове, даволі цьмянай для Захаду - беларускай ("Вуеlоrussian оr White Russian") [4], а зрабіўшы гэта, пачаць разьвязваць складаныя, каб не сказаць далікатныя, праблемы перакладу й публікацыі.

Сапраўды, духоўнай літаратуры катастрафічна бракавала. Асабліва гэта датычыць Бібліі ў роднай мове, бо прамінула прынамсі два з паловай стагодзьдзі з часу, калі біблійныя тэксты друкаваліся па-беларуску. Вядома ж, кнігі Бібліі на царкоўнаславянскай і старабеларускай мовах хадзілі ў рукапісах з XV ст., а тэксты, надрукаваныя Францішкам Скарынам (1517-1519 і 1525) [5], Васілём Цяпінскім (1570-1580) [6], і "Вучыцельнае Эвангельле" (1616) [7] у свой час былі вельмі папулярныя. Але заняпад беларускае мовы пад польскім і расейскім уціскам, а таксама зьнішчэньне ці страта многіх даўнейшых выданьняў фактычна пакінулі беларускі народ на пачатку XX ст. без Сьвятога Пісьма на ўласнай мове.

Ўайзман пасьля візыту ў Вільню зазначаў: "Беларусы - адзін зь першых народаў, якія надрукавалі Сьвятое Пісьмо на сваёй мове. Гэта было ў 1517 г., за восем гадоў да першага друкаванага выданьня па-ангельску. Можна ўявіць, кім беларусы былі б цяпер, калі б перасьлед і ўціск з боку езуітаў у XVI ст. і далейшы прыгнёт не прывялі народ да заняпаду, у якім ён застаецца дагэтуль. Ступень непісьменнасьці вельмі высокая, але дакладныя лічбы недаступныя. Іхныя продкі мелі Біблію чатыры стагодзьдзі таму, а засталося яе толькі два асобнікі. З забаронай і зьнішчэньнем Бібліі пачалі згасаць сьвятло і надзея" [8].

Звычайнае пасьпешнае абвінавачваньне езуітаў было крыху несправядлівым. І каталіцкія, і праваслаўныя духоўныя ўлады, як ужо ўзгадвалася, удзельнічалі ў выданьні Эвангельляў і Псальмаў па-старабеларуску. Існуе пераканаўчае сьведчаньне, што Скарына, на чые працы спасылаецца Ўайзман, быў каталіцкага вызнаньня [9]. Таксама пратэстанты, калі не лічыць Цяпінскага, ня надта займаліся выданьнем біблійнай і іншай літаратуры на роднай мове. Зараз вядома, што ў пазьнейшыя часы першыя крокі да падтрымкі беларускай мовы ў царкве і ў рэлігійным друку рабілі каталіцкія герархі, такія, як біскуп Альбін Сымон (1841-1918), арцыбіскуп Эдвард Роп (1851-1939) і біскуп Сьцяпан Данішэвіч (1836-1913) [10]. Апошні даў свой дазвол на выданьне (у Санкт-Пецярбурзе ў 1914 г.) цікавага невялікага перакладу скарочанай Бібліі для бедных І.Шустэрса пад назвай "Кароткая Гісторыя Сьвятая", якая была перавыдадзена ў Вільні ў 1917 г. [11] Пасьля Першай сусьветнай вайны каталіцкі сьвятар зь Дзядзінкі Ільдэфонс Бобіч (1890-1943) надрукаваў у 1922 г. па-беларуску "Навукі і Эвангельлі для чытаньня падчас імшы ў нядзелі і сьвяты".

Падзеньне Расейскай імпэрыі ў 1917 г. і зьяўленьне на землях колішніх заходніх царскіх валоданьняў незалежных дзяржаваў - Польшчы, Латвіі, Летувы і Эстоніі - адчыніла браму для вялікай колькасьці пратэстанцкіх місыянэраў зь Нямеччыны, Ангельшчыны ды Злучаных Штатаў. Яны прыязджалі, шчыра маючы на мэце эвангелізаваць тых, каго лютаранскі пастар зь Вільні С. Лёпэ апісваў як "бедны, сьляпы беларускі народ, які зараз на памылковым шляху" [12]. У Беларусі было шмат неадукаванасьці, якая ішла поруч з адчуваньнем сацыяльнай несправядлівасьці й нацыянальнага прыгнёту. Суседнія народы цешыліся пладамі зямельнай рэформы й нацыянальнай незалежнасьці, у той час як палітычная кан'юнктура і Рыжская дамова (1921) пазбавіла народ Заходняй Беларусі спадзяваньняў на самаўрадаваньне, а ягоныя лідары адчувалі сябе падманутымі. Больш за тое, за мяжой панавала думка, што беларускай мове не дачакацца спачуваньня ад традыцыйных канфэсіяў. "Няма ніякае надзеі, - пісаў беларускі выкладчык з Латвіі, - што ў бліжэйшай будучыні беларусы здолеюць выдаць Біблію ўласнымі сродкамі, бо беларускае праваслаўнае і каталіцкае сьвятарства, змагаючыся паміж сабой за ўплыў на беларусаў, ужо прызвычаілася шукаць падтрымкі ў суседніх народаў: праваслаўныя - у расейцаў, каталікі - у палякаў; а што да іхняй нацыянальнасьці, дык бальшыня сьвятарства нават не беларусы. Беларускае ж духавенства яшчэ ня мае даволі сродкаў, каб ажыцьцявіць такую вялікую публікацыю" [13].

Яшчэ больш непасрэдная і небясьпечная пагроза духоўнаму дабрабыту беларускага сялянства была дакладна вызначаная Эмілем Зузэмілем (Emil Susemihl) [14]: "На жаль, 15 мільёнаў беларусаў дагэтуль ня маюць хрысьціянскіх кніжак на сваёй мове. Без хрысьціянскай літаратуры яны застаюцца ў небясьпецы стаць ахвярамі антыцаркоўнай, атэістычнай прапаганды бальшавікоў. Бальшавізацыя беларусаў штодзень прагрэсуе, асабліва сярод моладзі" [15]. Дык жа зусім нядзіўным выглядаў усё большы посьпех замежных эвангельскіх місыяў сярод спустошанага духоўна беларускага насельніцтва. Карэспандэнт лёнданскай газэты "Times" пасьля паездкі ў Заходнюю Беларусь у 1926 г. заўважаў: "Тысячы сялянаў адварочваюцца ад традыцыйных службаў Рускай Праваслаўнай Царквы і праводзяць сустрэчы эвангельскага кшталту, падобна як у Вялікай Брытаніі і Амэрыцы ў апошнія паўстагодзьдзя. Вельмі папулярныя гімны абуджэньня: паслухаўшы тону камэртона, усё сабраньне яднаецца ў зладжаным сьпеве. Падобныя служэньні "веручых" (так гэтых людзей тут называюць) такія папулярныя, што ў адной зь вёсак, дзе я зьвяртаўся да вялікага сходу, прыходзкая царква амаль пустая" [16].

Мэтадысцкі місыянэр, пішучы зь Вільні двума гадамі пазьней, сьведчыць пра пашырэньне пратэстанцкіх місіяў у рэгіёне: "Тут ёсьць таксама лютаране, рэфармаваныя эвангелісты ці кальвіністы, мэтадысты, баптысты і некалькі плыняў руху сьвятасьці, уключна з прэміліярыстамі" [17]. Баптысты, як вядома, актыўна дзейнічалі ў Расейскай імпэрыі, задоўга да рэвалюцыі. Яны заснавалі ў Лодзі сядзібу сваёй польская місыі пад кіраўніцтвам Грэгары. Аднаму зь іхных найбольш каштоўных беларускіх памочнікаў было наканавана адыграць вядучую ролю ў перакладзе Новага Запавету на беларускую мову.

Лукаш Дзекуць-Малей (1888-1955) [18], родам са Слонімшчыны, стаў баптыстам у 1910 г. [19] Атрымаўшы настаўніцкую адукацыю і праслухаўшы двухгадовыя біблійныя курсы ў Санкт-Пецярбурзе, ён быў добра падрыхтаваны дапамагаць замежным аднаверцам у іхняй місыйнай працы. Ужо ў 1920 г. ён супрацоўнічаў з Грэгары, паставіўшы сваё пяро на службу баптысцкай царкве. Ён пісаў: "Я пераклаў некалькі брашураў, надрукаваных выдавецтвам "Компас" у Лодзі. З 1920 па 1924 ... я сам пераклаў 17 кніжак з польскай ды расейскай на беларускую мову" [20]. Ён імкнуўся да выданьня "поўнай Бібліі па-беларуску, даступнай сваім коштам беднаму беларускаму народу, панішчанаму вайной" [21]. Вядомы беларускі патрыёт, ён асталяваўся ў Берасьці і неўзабаве стаў баптысцкім сьвятаром.

Амэрыканскія мэтадысты, чыя польская місыя разьмяшчалася ў Варшаве, таксама ўсё больш актыўна служылі сярод беларускага насельніцтва і мелі адыграць значную ролю ў публікацыі беларускага Новага Запавету. Адным зь першых іхных сьвятароў быў пастар швэдзкага паходжаньня Джон Віт [22], які ў 1925 г. прыехаў у Беларусь праз Рыгу. Ён асабліва чынна займаўся стварэньнем школ і інтэрнатаў для беларускіх студэнтаў у Вільні, Радашковічах і Слоніме. Мэтадысты, як і баптысты, хутка ацанілі важнасьць беларускай мовы для ўплыву на мясцовае насельніцтва і ў 1925 г. надрукавалі па-беларуску брашуру пад назовам "Галоўныя Асновы Мэтадызму", дзе абгрунтоўваліся асноўныя прынцыпы мэтадысцкай царквы [23].

Брытанскае і Замежнае Біблійнае Таварыства актыўна працавала ў Расейскай імпэрыі з пачатку XIX ст. У 1838 г. яно выдала расейскую Біблію, а ў 1887 г. - украінскую. Калі ў 1920 г. было дазволена распаўсюджваць Біблію ў Польшчы, Таварыства пачало раздаваць расейскія тэксты беларускаму насельніцтву Віленшчыны, а таксама балтыйскіх дзяржаваў. Традыцыйна эвангельская праца Таварыства вялася вельмі асьцярожна. Дзе магчыма, яно імкнулася супрацоўнічаць у распаўсюджваньні Сьвятога Пісьма зь мясцовымі цэрквамі, у тым ліку і з праваслаўнаю. З другога боку, яно ахвотна забясьпечвала сродкамі і Бібліямі кожную эвангельскую місыю, якая шукала дапамогі Таварыства. Каб тэрытарыяльная структура Таварыства адпавядала новай палітычнай сытуацыі ва Ўсходняй Эўропе, тэрыторыяй Польшчы пачало апекавацца Цэнтральна-Эўрапейскае агенцтва пад кіраўніцтвам тамтэйшага сакратара, польскага пратэстанта Аляксандра Энгольца, прызначанага ў 1920 г. Балтыйскія краіны, Фінляндыя і Савецкі Саюз былі ахопленыя агенцтвам Паўночна-Ўсходняй Эўропы і Расеі зь сядзібай спачатку ў Рызе, а з 1926 г. - у Гэльсынкі. Існаваньне беларускай мовы і неабходнасьць выданьня беларускай Бібліі непазьбежна прыцягнулі ўвагу Выдавецкага камітэту Таварыства ў Лёндане дзякуючы намаганьням гэтых двух агенцтваў.

Напрыканцы 1924 г. у Таварыства зь Вільні й Варшавы паступіла прапанова перакласьці Біблію на беларускую мову. Дэвідсан, прадстаўнік Таварыства ў Рызе, паведаміў, што зь ім шукаў кантакту сп. Васілеўскі "для перадачы пэўнай інфармацыі" [24]. На гэтым, здаецца, справа сьцішылася, бо пра беларускую мову больш нічога не было чуваць аж да сьнежня 1925 г. Тым часам Ўайзман зьмяніў Дэвідсана на пасадзе сакратара агенцтва, і менавіта ён паведаміў Выдавецкаму камітэту ў Лёндане, што "мэтадысцкі сьвятар, які ехаў у Вільню з Рыгі, папрасіў у нас беларускіх Новых Запаветаў, але мы забясьпечылі яго русінскім (Ruthenian) [25], бо ён спадзяваўся знайсьці там і беларускія выразы" [26]. Падаецца верагодным, што гэта быў ня хто іншы, як пастар Джон Віт з Амэрыканскай Мэтадысцкай Эпіскапальнай Царквы (Поўдзень), які год таму заснаваў місыю сярод беларусаў. Віт адказваў за дабрачынную працу Мэтадысцкай Эпіскапальнай Царквы сярод дзяцей у Рызе і ўзначальваў яе пад кіраўніцтвам біскупа Дарлінгтана. Падобна на тое, што ён кантактаваў з энэргічнай і адметнай беларускай меншасьцю ў Латвіі. У кожным разе, да 1926 г. Віт цалкам прысьвяціў сябе працы сярод беларусаў.

Ўайзман выказаў перад лёнданскім камітэтам сумнеў, ці зьяўляецца беларуская мова цалкам літаратурнаю, ці гэта дыялект, і ці сапраўды неабходны ў такім разе пераклад Бібліі [27]. Пасьля службы ў Турцыі, Грэцыі і Альбаніі яму было адразу цяжка ацаніць усе тонкасьці справы. Пасьля ягонага крыху прахалоднага рапарту камітэт атрымаў зварот ад Эдмунда Зюзэміля, у часы Расейскай імпэрыі - настаўніка, які называў сябе "арганізатарам беларускага царкоўнага руху" ў Караляўцы (Кёнігсбэргу). Гэты дакумэнт, датаваны 15 сьнежня 1925 г., дайшоў да Таварыства празь мясцовага брытанскага віцэ-консула і выкладзены ў моцных выразах. Відавочна вельмі заклапочаны наступам бальшавіцкай ідэалёгіі, аўтар скіраваў свае таленты на пераклад шэрагу царкоўных кніжак на беларускую мову, якія ён ня змог выдаць з-за недахопу сродкаў. Прадчуваючы цяжкасьці, якія чакаюць друкаваньне поўнай Бібліі, ён заўважае: "Мы павінны задаволіцца, прынамсі на цяперашні час, выданьнем скарочанай Бібліі (Віblia pauperum)" [28], ідэю якой ён пераняў у каталіцкага выданьня 1914 г., паўторанага ў 1917 г.

Напачатку Таварыства, прыдзірлівае пасьля Ўайзманавых сумневаў [29], крыху вагалася наконт статусу беларускае мовы, і выдавецкі супэрінтэндант д-р Робэрт Кільгур адказаў Зюзэмілю, што Таварыства ня можа ні пры якіх акалічнасьцях разглядаць выданьне скарочанай Бібліі [30]. Калі што мусіць быць надрукавана, дык гэта "поўныя кнігі Бібліі, напрыклад, поўнае Эвангельле". Ён, аднак, дадаў: "Мне сказалі, што, маўляў, кожны беларус, які можа чытаць, здолее зразумець Пісаньне, надрукаванае ў Расеі" [31]. Гэты стрыманы адказ, напэўна, аслабіў энтузіязм пана Зюзэміля, і, на жаль, ён не разьвіў свае ініцыятывы.

Праз тыдняў сем у Таварыства з дапамогаю Эдмунда Чэмбэрса, супэрінтэнданта Мэтадысцкай царквы ў Польшчы, прыйшоў другі зварот. Гэта была пэтыцыя ад 10 сакавіка 1926 г. зь Вільні, падпісаная шэрагам выбітных беларускіх дзеячаў. Зьмест прыкладна такі: "Мы, ніжэйпадпісаныя, прадстаўнікі беларускага народу, хочам прыцягнуць вашу ўвагу да вялікай і пільнай патрэбы нашага народу займець Сьвятое ІІісаньне на роднай мове ... У Польшчы і Расеі беларусаў налічваецца 12-мільёнаў душаў. Сярод іх запалала жаданьне спазнаць Адкрыцьцё Эвангельля. Таму мы просім Брытанскае і Замежнае Біблійнае Таварыства ўзяцца за гэтую вялікую працу - пераклад поўнай Бібліі на беларускую мову" [32]. У пэтыцыі засьведчаны новы цікавы факт: Чатыры Эвангельлі Новага Запавету былі ўжо перакладзеныя, але працу спыніў недахоп сродкаў. Як можна разабрацца з подпісаў [33], аўтары пэтыцыі былі мэтадыстамі ды іхнымі спачувальнікамі са Слоніму і Радашковічаў. Сярод іх былі паэт Гальяш Леўчык-Ляўковіч (1880-1944) [34], былы рэдактар літаратурнай газэты "Наша Ніва" Аляксей [35] Уласаў (1874-1941) [36], у той час сябра польскага сэнату ад беларускіх нацыяналістаў [37], і Ф. Стэцкевіч, дырэктар беларускай гімназіі ў Радашковічах. Подпісаў прафэсара і рэдактара, пастаўленых пад зваротам, на жаль, не ўдалося расчытаць. Несумненна, пастар Віт меў нейкае дачыненьне да складаньня гэтае пэтыцыі. Увосень 1924 г. мэтадысты адчынілі інтэрнат для хлопчыкаў "пры беларускай гімназіі ў Радашковічах, у адказ на запыт, зроблены дэлегацыяй беларусаў ... Увосень 1925 г. быў адчынены другі інтэрнат для дзяўчатак, а пазьней Вільня стала цэнтрам працы для беларусаў" [38]. Відавочна, мэтадысцкая школа для беларусаў мусіла мець беларускую Біблію. Пры недахопе сродкаў што было больш лягічна, чым зьвярнуцца да Таварыства, у якога хапала рэсурсаў фінансаваць выданьне Бібліі на такіх рэдкіх мовах, як чуваска-чараміская, башкірская, вацяцкая і якуцка-цюркская?

Адчуваецца палітычная накіраванасьць стаўленьня некаторых беларускіх дзеячаў да эвангельскай працы, якая магла б стварыць трэцюю, альтэрнатыўную царкву, ня "рускай" і ня "польскай" веры, але беларускую і пратэстанцкую. Менш чым праз два тыдні пасьля віленскай пэтыцыі ў лёнданскае Таварыства прыйшоў яшчэ адзін зварот, на гэты раз з Рыгі, ад управы Таварыства Беларускіх Настаўнікаў у Латвіі. Гэты зварот ад 27 сакавіка 1926 г. заклікае рыскае агенцтва Брытанскага Біблійнага Таварыства "перадусім парупіцца аб духоўных патрэбах беларускага народу і ... выдаць для яго Біблію па-беларуску". Пасьля амаль рытуальнага ўзгадваньня Бібліі Францішка Скарыны і царскага прыгнёту беларускае мовы аўтары звароту крытыкуюць прапольскія і прарасейскія ўхілы каталіцкай і праваслаўнай цэркваў ды просяць Біблійнае Таварыства "надрукаваць Біблію для беларусаў у іхняй роднай мове" [39]. Аўтарамі гэтага звароту былі ня хто іншыя, як нястомны барацьбіт за беларускую незалежнасьць палкоўнік Кастусь Езавітаў (1894-1945) [40] і ня меньш вядомы сакратар Таварыства Беларускіх Настаўнікаў у Латвіі С. Красьневіч.

Рэакцыя Брытанскага Біблійнага Таварыства на гэтыя звароты была даволі асьцярожная. Яшчэ ў сьнежні 1925 г. Ўайзман, які толькі што прыехаў у Рыгу, выказваў сумневы наконт таго, ці зьяўляецца беларуская мова сапраўды моваю: "Ёсьць адрозьненьне ад расейскай у вымаўленьні ды крыху розьняцца пэўныя словы, так што гэта сапраўды толькі дыялект". Ён, аднак, дадаў, што мэтадысцкі сьвятар, які прыехаў у Вільню, "хоць і ведаў расейскую ... сказаў мне, што беларуская мова зусім інакшая і што яму спатрэбіцца некалькі месяцаў, каб авалодаць ёю" [41].

Асьцярожную цікавасьць выклікаў зварот з зусім нечаканага боку. У чэрвені 1926 г., неўзабаве пасьля хвалі зваротаў з Кёнігсбэргу, Вільні і Рыгі, славуты і паважаны перакладнік і эвангеліст Ф.В. Кінгстан, які лічыўся старым сябрам і памочнікам кіраўніка баптысцкай місыі і выдавецтва ў Лодзі Грэгары, напісаў, а затым завітаў у сядзібу Таварыства ў лёнданскім Біблійным Доме. З сабой ён прывёз нядаўна надрукаванае па-беларуску Эвангельле паводле Лукі, а таксама вестку, што ўжо надрукавана Эвангельле паводле Яна і ёсьць пляны друкаваць увесь Новы Запавет. "Ягонае наведваньне Польшчы і тыя зьвесткі, якія ён атрымаў ад шматлікіх сяброў на кантынэнце, сьведчаць аб неабходнасьці выдаць Новы Запавет на гэтай асобнай мове" (г. зн. беларускай). З гутаркі Кінгстана з выдавецкім супэрінтэндантам Таварыства д-рам Робэртам Кільгурам вынікае, што нейкі беларускі студэнт у Вільні поруч зь некалькімі прафэсарамі і навукоўцамі праглядаў ранейшыя пераклады Бібліі, перадусім скарынаўскі з Унівэрсытэцкай бібліятэкі ў Вільні, "абсучасьніваючы артаграфію і словаўжываньне" [42].

Фактычна гэтая праца пачалася ўжо ў 1920 г. і заангажавала багата выбітных асобаў. Яе натхняльнікам напачатку быў Лукаш Дзекуць-Малей, баптысцкі прапаведнік зь Берасьця, які ў 1920-1924 гг., апрача перакладу эвангельскіх брашураў, узяўся за пераклад чатырох Эвангельляў на сваю родную мову. Хоць ён і быў трохі навукоўцам, нават казаў, што ведае "крыху грэцкую" [43], усё ж галоўны цяжар праверкі і вычыткі перакладаў лёг ні на каго іншага, як на выдатнага беларускага дзяржаўнага дзеяча і літаратара Антона Навіну-Луцкевіча. Гэты адданы патрыёт быў адной зь вядучых і, пэўна ж, найбольш цікавых постацяў беларускага нацыянальнага адраджэньня [44].

Антон Луцкевіч быў сынам беларускага шляхціча Івана Баляслава Луцкевіча гербу Навіна [45], былога капітана расейскага імпэрскага войска, і Зоф'і з Лычкоўскіх. Ён нарадзіўся 18 студзеня 1884 г. у Шаўлях Ковенскай губэрні і быў ахрышчаны ў рыма-каталіцкай царкве. Пасьля заканчэньня клясычнай гімназіі ў Менску ён і ягоны брат Іван Луцкевіч (1881-1919) навучаліся ў Санкт-Пецярбурзе, дзе былі зьвязаныя зь беларускім студэнцкім гуртком прафэсара Браніслава Эпімаха-Шыпілы (1859-1934) [46]. Там у 1902 г. браты сталі сузаснавальнікамі першай беларускай палітычнай партыі - Беларускай Сацыялістычнай Грамады. Браты Луцкевічы таксама ўдзельнічалі ў выданьні першае беларускае газэты "Наша Ніва" (1906-1914) [47], дзейнасьці выдавецтваў "Маладая Беларусь" [48] і "Загляне сонца і ў наша ваконца". Падчас першае сусьветнае вайны Антон Луцкевіч быў адным з галоўных у арганізацыі Рады БНР, якая 25 сакавіка 1918 г. абвесьціла Беларусь незалежнаю сувэрэннаю дзяржаваю [49]. Ён двойчы (у 1918 і 1920 гг.) быў прэм'ер-міністрам гэтае рэспублікі зь нешчасьлівым лёсам, а ягоныя намаганьні здабыць міжнароднае прызнаньне сваёй краіне на Парыскай мірнай канфэрэнцыі (1919) [50] былі ўрэшце змарнаваныя польскімі і расейскімі тэрытарыяльнымі прэтэнзіямі. Пасьля падзелу Беларусі згодна з Рыскай дамовай (1921) Луцкевіч усімі сіламі зьдзяйсьняў прынцып, які запаведваў і сваім вучням незадоўга да арышту ў 1940 г.: "Будзьце верныя нашай школе, рабіцеся настаўнікамі!" [51] У міжваенны час ён, як старшыня Беларускага Навуковага Таварыства і кіраўнік гістарычнага аддзелу Беларускай гімназіі ў Вільні, пасьвячаў усё сваё жыцьцё і энэргію на ўмацаваньне беларускага школьніцтва і адукацыі.

Адукаваны, добры і любасны чалавек, ён працягваў пісаць у многія навуковыя выданьні [52]. Ня быў вядомы як царкоўны дзеяч; намінальна каталік, ён шмат кантактаваў з праваслаўнымі, але ўсё ж, калі ён наагул меў схільнасьць да пэўнай канфэсіі, дык хутчэй гэта быў пратэстантызм, у рэчышчы якога быў узгадаваны ягоны сын Юры [53]. У 1940 г. Антон Луцкевіч быў арыштаваны і амаль адразу па прыходзе савецкіх уладаў у Вільню дэпартаваны. Дзякуючы сваёй клясычнай адукацыі і несумненным літаратурным талентам менавіта Луцкевіч стаў тым чалавекам, які вычытваў, выпраўляў і даводзіў да ладу пераклады Дзекуць-Малея амаль з самага пачатку працы. Ягонае веданьне грэцкае мовы дазваляла яму параўноўваць пераклад з крыніцамі. Аднак былі, відаць, і іншыя, заангажаваныя ў працу ад пачатку. Так, спадарыня Розэнбэрг, віленская габрайка, незадоўга да сьмерці ў 1926 г. зрабіла варыянт перакладу Псальмаў на беларускую мову. Гэтаксама, як паведамляў Ўайзман, "адзін зь лідараў беларускай супольнасьці ў Рызе... працаваў над перакладам Эвангельля паводле Яна" [54].

Інфармацыю пра дзейнасьць баптысцкага выдавецтва "Компас" Ўайзману перадаў у Рызе доктар Кільгур. Таварыства зрабіла закрыты запыт наконт ініцыятывы спадара Кінгстана. Адказ быў абнадзейваючы. Кінгстан кіраваў вельмі аўтарытэтным Інстытутам перакладаў і Акадэміяй моваў у Лёндане супольна з высокакваліфікаваным сэрбскім выкладчыкам В.Петравічам. Зрэшты, ягоныя рэлігійныя перакананьні ўскладнялі сітуацыю, але пра яго казалі, што хоць ён і "абмежаваны і нецярпімы ў сваіх поглядах на братэрства ў таямніцы Вячэры нашага Госпада, але тым ня менш вельмі шчыры і вялікадушны ў імкненьні дапамагчы спрагнёнаму сьвету" [55].

Тым часам у Рызе Ўайзман таксама дазнаўся аб працы выдавецтва "Компас" і ўжо скантактаваўся з сакратаром Біблійнага Таварыства для Польшчы Аляксандрам Энгольцам, каб даведацца пра магчымасьць перадруку Таварыствам біблійных публікацыяў выдавецтва. Ён усё больш цікавіўся відочным палітычным значэньнем праекту, і, як будзе відаць, з добрымі намерамі. "Чым больш я паглыбляюся ў беларускае пытаньне, тым больш прыходзіцца разважаць пра яго палітычны аспэкт. Мы павінны быць вельмі абачлівыя" [56].

У 1926 г. Таварыства зрабіла для беларускага Эвангельля не нашмат больш, хоць выдавецтва "Компас" у Лодзі надрукавала яшчэ два Эвангельлі, паводле Мацьвея і Яна, перакладзеныя Дзекуць-Малеем, выпраўленыя і даведзеныя да ладу Луцкевічам. У першую чаргу Таварыства было зацікаўлена як мага больш даведацца пра беларускую мову і, у прыватнасьці, праверыць якасьць перакладу выдавецтва "Компас" у аўтарытэтных і незалежных установах. У ліпені 1926 г. да прафэсара ўкраінскай гісторыі Братыслаўскага ўнівэрсытэту Яўгена Пэрфэцкага і да "аднаго зь лідараў" беларускай супольнасьці ў Вільні былі зроблены адпаведныя запыты. І зноў паступілі абнадзейваючыя водгукі: прафэсар Пэрфэцкі палічыў, што беларускае Эвангельле паводле Лукі падрыхтавана вельмі адказна.

15 лістапада 1926 г. у сувязі з гэтаю працаю гучыць новае імя, досыць вядомае ў сфэры англа-беларускіх дачыненьняў. Аляксандар МакКальлюм Скот (1874-1928) [57], адвакат зь Мідл Тэмпл, былы парлямэнтар ад лібэральнай партыі з Брыджтана, Глязга, і пэўны час асабісты парлямэнцкі сакратар самога Ўінстана Чорчыля, быў кааптаваны ў выдавецкі падкамітэт Брытанскага і Замежнага Біблійнага Таварыства. Няцяжка зразумець прычыны гэтага прызначэньня: у сувязі зь дзейнасьцю Таварыства вакол выданьня беларускага Эвангельля ўзьнікла далікатная праблема палітычнага характару. МакКальлюм Скот, якога "Таймс" апісвала як "энэргічнага шатляндца, які мае жарсьць да палітыкі і вандровак па Паўночнай Эўропе" [58], напісаў колькі кніг на адпаведную тэму, у тым ліку пад назовам "Веуond the Baltic" ("Над Балтыкай"), якая была надрукаваная ў папярэднім годзе і дзе цэлы разьдзел прысьвячаўся спачувальнаму абмеркаваньню беларускага пытаньня [59].

Больш за тое, ён быў асабіста знаёмы з двума беларускімі нацыянальнымі лідарамі - Кляўдыюшам Дуж-Душэўскім і Вацлавам Ластоўскім (1883-1938), зь якімі ўпершыню пабачыўся ў Летуве. Гэты чалавек стаўся для Таварыства неацэнным кансультантам у беларускіх справах. Ўайзман, калі пачуў пра ягонае прызначэньне, адразу запытаўся: "Ці ня ёсьць спадар А. МакКальлюм Скот, які нядаўна ўвайшоў у выдавецкі падкамітэт, аўтарам кнігі "Над Балтыкай"? Калі гэта так, ён зможа даць нам вычарпальныя зьвесткі пра беларусаў" [60].

Д-р Кільгур не марнаваў часу і ўжо 29 сьнежня напісаў МакКальлюму Скоту наконт усё вастрэйшага беларускага пытаньня. Адказ МакКальлюма Скота сьведчыць пра ягоную інфармаванасьць і рэалістычны падыход да праблемы, а паколькі аўтар - выдатны палітык, дык варта адказ працытаваць цалкам. "Я сам,- піша ён,- не разумею беларускае (White Russian), альбо русінскае (Ruthenian), мовы, але я шмат пра яе чуў, калі быў у Летуве. Беларусы самі горача пацьвярджаюць, што гэта асобная мова, і пераклад Эвангельля паводле Лукі, які вы даслалі мне, адрозьніваецца ад расейскай мовы гэтаксама, як шатляндзкая розьніцца ад сучаснай ангельскай. Маю ўражаньне, што беларуская мова ўсё яшчэ знаходзіцца ў працэсе станаўленьня. Мова гэтая цалкам сялянская, і дзеля перадачы сучасных паняцьцяў шмат словаў у ёй было ўтворана ці запазычана. Тое самае можна сказаць пра кожную мову, на якой да нядаўняга часу практычна не было літаратуры.

Існуе шмат дыялектаў беларускае мовы, бо яе носьбіты жывуць у Расеі, Летуве, Польшчы і Чэха-Славаччыне. Магу сабе ўявіць, што і цяпер будзе надта шмат палітыкі вакол пытаньня, які дыялект павінен быць галоўны і якія вэрсіі перакладу маюць цыркуляваць у розных краінах. Ня думаю, што варыянт, надрукаваны ў Польшчы, атрымае дазвол на распаўсюджваньне ў Летуве.

Мне сказалі, што першаю друкаванаю беларускаю кнігаю быў пераклад Бібліі доктара Францішка Скарыны "са слаўнага гораду Полацку", выдадзены ў Празе ў 1517-1525 гг [61]. Магчыма, вы маеце яе асобнік ці можаце зірнуць на яе.

Я падаў поўнае апісаньне Беларусі ў сваёй кнізе "Над Балтыкай" і зьмясьціў там мапу. Безумоўна, я магу, калі вы жадаеце, зьвесьці вас зь людзьмі, якія размаўляюць гэтаю моваю" [62].

Папярэджаньні МакКальлюма Скота наконт магчымага палітычнага рэха былі зразумелыя Ўайзману, які ўжо асьцярожна праз Аляксандра Энгольца ўзяўся за справу на афіцыйным узроўні з польскімі ўладамі ў Варшаве. Ужо ў студзені 1927 г. ён змог адправіць у Лёндан справаздачу пра намаганьні Энгольца у гэтым кірунку. "Наконт беларускага Эвангельля я ўжо бываў у некалькіх дэпартамэнтах, і нарэшце мяне прыняў міністар культуры і вызнаньняў, да якога я прыйшоў з айцом Карпэнтэрам. Сёньня міністар запэўніў нас, што ён ня мае нічога супраць нашага выданьня Сьвятога Пісьма па-беларуску" [63].

Узброены афіцыйным nihil obstat [64] ад польскіх уладаў для беларускага Новага Запавету, Ўайзман пачуўся трохі вальнейшы ў фармуляваньні палітычных ускладненьняў: "Беларускае пытаньне заўсёды мела ў гэтых рэгіёнах палітычнае гучаньне, бо тут, за межамі Расеі, заўсёды жадалі мець уласную рэспубліку кшталту маленькіх балцкіх. Ведаючы, што ў іхных мэтах хаваецца шмат палітыкі, мы дзейнічалі асьцярожна, бо не жадаем, каб пра БЗБТ думалі, што яно падтрымлівае справу больш палітычную, чым духоўную. Беларусаў налічваецца каля 12.000.000, і бальшыня іх жыве у Беларускай Савецкай Рэспубліцы, што мяжуе з Польшчай. З тых жа, якія жывуць за межамі Саветаў, бальшыня знаходзіцца ў Польшчы, і мы атрымалі пацьверджаньне, што міністар культуры не пярэчыць выданьню намі беларускага Сьвятога Пісьма. Польшча заўсёды пільна сочыць за падзеямі ў Беларусі; астатнія маленькія рэспублікі на поўначы ня будуць аспрэчваць нашу працу з гэтаю гаворкаю.На поўначы Польшчы вялікая патрэба ў гэтай мове. Вымаўленьне адрозьніваецца ад расейскага, а расейцы кажуць пра гэтую гаворку, што гэта "очень прохо по-русски". Але за яе просяць так шмат беларусаў, што, я думаю, мы можам паспрабаваць выдаць Эвангельле" [65].

На карысьць Біблійнага Таварыства кажа і тое, што, ігнаруючы разнастайныя палітычныя перашкоды распаўсюджваньню Эвангельля, яно вырашыла ажыцьцявіць пляны адносна беларускага Новага Запавету. Ужо 7 студзеня 1927 г., г. зн. да атрыманьня пацьверджаньня аб згодзе польскіх уладаў, выдавецкі камітэт зазначаў: "Мы глыбока зацікаўленыя ў выданьні варыянту на гэтай мове" [66]. Адпаведна быў наладжаны кантакт з прадстаўніком выдавецтва "Компас" у Лёндане, спадаром Кінгстанам. У звароце да яго зазначалася: "Ёсьць беларусы ў Канадзе, і, я думаю, было б добра атрымаць ад вас трохі, скажам, 100 асобнікаў [Эвангельлья паводле] Сьвятога Яна, каб паслаць зацікаўленым у Божай працы сярод людзей, якія размаўляюць на гэтай мове" [67]. Мэтаю гэтага, вядома, было "праверыць" варыянт выдавецтва "Компас". Таварыства прадпісала Уайзману: "Калі вы ўбачыце, што ў такім варыянце сапраўды існуе патрэба і калі яго пацьвердзяць тыя, хто можа меркаваць пра якасьць перакладу, тады мы зможам весьці перамовы аб друку выданьня пад грыфам Біблійнага Таварыства" [68].

У канцы 1927 г. сярод беларускага насельніцтва надалей распаўсюджваліся Эвангельлі выдавецтва "Компас", перадусім дзякуючы намаганьням беларускіх працаўнікоў - такіх, як Дзекуць-Малей у Польшчы і Красьневіч у Латвіі. Але паваротны момант у гісторыі беларускага Новага Запавету адбыўся падчас запозьненага раптоўнага візыту Ўайзмана ў Вільню і Заходнюю Беларусь улетку 1928 г. Здаецца, гэтая падзея мела глыбокі ўплыў ня толькі на прадстаўніка Таварыства, але і на багата каго зь мясцовых беларусаў, якія да сёньня памятаюць пра той прыезд. У справаздачы доктару Рытсану Ўайзман зазначае, што "пасьля колькіх дзён мне стала абсалютна зразумела, што гэтыя людзі былі вельмі шчырыя" [69]. Асабліва ён быў уражаны сьведчаньнем замежных місыянэраў, найбольш мэтадысцкага пастара Віта і лютаранскага пастара Лёпэ аб пільнай патрэбе "прынамсі ў Новым Запавеце і Псальмах" [70], калі ня ў поўнай Бібліі. Ён таксама пасьпеў разам зь Вітам пазнаёміцца з Антонам Луцкевічам і абмеркаваць перавыданьне чатырох Эвангельляў разам з астатняю часткаю Новага Запавету пад эгідай Брытанскага і Замежнага Біблійнага Таварыства. Паколькі баптысты пагадзіліся на ганарар у 200 даляраў за перакладчыцкую працу Дзекуць-Малея і Луцкевіча, Таварыству было даручана зрабіць прапанову Луцкевічу аб заканчэньні працы па тых самых коштах. Фігуравала сума каля 300 даляраў. Бо, як заўважыў Ўайзман: "Зараз гэтым людзям вельмі цяжка жыць, і аплата вельмі неабходная. Мала хто зь беларусаў мае патрэбную кваліфікацыю, каб выканаць гэтую працу, і будзе цалкам немагчыма знайсьці каго-небудзь, бо наўрад ці хто ведае грэцкую мову. Спадар Луцкевіч перакладае з грэцкай, спадар Малей - са славянскай" [71].

Раней Ўайзман ня быў упэўнены, што беларуская мова ня ёсьць варыянтам расейскае; зараз жа ягоныя погляды радыкальна зьмяніліся. "Чуючы гэтую мову ў Вільні, можна зразумець, што паміж расейскаю і беларускаю вялікая розьніца, а калі чытаеш беларускія Эвангельлі, можна знайсьці шмат нерасейскіх словаў. Расеец звычайна мяркуе, што беларуская мова - гэта "очень плохо по-русски", але гэта цалкам няслушна, бо розьніца значна большая. Відавочна, што гэта асобная гаворка. Гэтыя людзі трымаюцца сваёй мовы нягледзячы на моцны супраціў, і ўпарта імкнуцца аддзяліцца і адмежавацца ад расейцаў і палякаў" [72].

У лісьце да свайго Камітэту Ўайзман нагадаў, што хоць беларусы "былі аднымі зь першых, хто надрукаваў Сьвятое Пісьмо на ўласнай мове" у 1517 г., "пазьней прыгнёт давёў людзей да прыніжанага становішча, у якім яны знаходзяцца і зараз" [73]. Як пацьверджаньне сваім намаганьням, Ўайзман прыклаў да справаздачы "колькі нататак адносна доктара Францішка Скарыны, беларускага перакладніка пачатку XVI ст." [74], і скончыў нататкі энэргічным заклікам: "Ці магу я зараз прасіць, каб дзеля гэтых 12.000.000 чалавек, якія жывуць у Эўропе (вылучана Ўайзманам.- Г.П.) і якія ня маюць Новага Запавету на роднай мове, Таварыства распачало выданьне Новага Запавету і Псальмаў? Ці трэба казаць, якім рычагом гэта можа паслужыць для ўздыму гэтых мільёнаў, якія ў папярэднія стагодзьдзі так заняпалі. Натуральна, яны самі ўсьведамляюць, што культурна яны ніжэйшыя за суседнія нацыі, якія ў мінулыя стагодзьдзі мелі прывілей чытаць Слова Божае на роднай мове" [75]. Сам палкоўнік Езавітаў ня змог бы бараніць справы беларускага народу ў больш палымяных выразах, чым гэты ангельскі чыноўнік.

Пастар С. Лёпэ, чый заклік быў далучаны да справаздачы Уайзмана, нібыта у захапленьні прарочыў: "Гэта таксама і віна хрысьціянскага сьвету, што яшчэ няма Слова Божага па-беларуску. Хрыстос сказаў: "Агонь прыйшоў Я кінуць на зямлю, і як хацеў бы Я, каб ён ужо загарэўся!" (Лк. 12:49). Сярод беларускага народу палае пажар, які можа стаць зьнішчальным; дык давайце патушым гэты д'ябальскі агонь з дапамогаю нябеснага полымя Госпада нашага Ісуса. Дамо беларускаму народу Новы Запавет і Псальмы на беларускай мове! Як эвангельскі лютаранскі пастар у Вільні, які ня толькі ведае сытуацыю, але і сочыць за яе разьвіцьцём, я малюся Богу і ягоным памочнікам: дайце нам Новы Запавет і Псальмы па-беларуску! "Няхай слова Хрыстовае асядае ў вас багата, ва ўсякай мудрасьці" (Кал. 3:16) [76].

З гэтага часу Ўайзман меў магчымасьць напрасткі кантактаваць з Луцкевічам, які вёў справу выданьня зь беларускага боку. У сьнежні 1928 г. ён напісаў Ўайзману ў Гэльсынкі, што "цалкам паразумеўся" [77] з баптысцкім выдавецтвам "Компас" у Лодзі адносна друку Новага Запавету і Псальмаў Біблійным Таварыствам. Што да астатніх кнігаў Новага Запавету, то Антон Луцкевіч зробіць пераклад Дзеяў і Адкрыцьця, ён таксама прагледзіць пераклады псальмаў спадарыні Розэнбэрг. "За астатнюю працу будзе адказваць спадар Малей" [78]. Ўайзман, у сваю чаргу, перадаў гэтую інфармацыю ў Лёндан зь інтрыгоўнай, але трохі незразумелай заўвагай: "З пункту гледжаньня доктара Гаральда Ўільямса (сам ён калісьці жыў у Расеі, і аб ім сьведчылі, што ён ведае 26 моваў), беларусы найбольш адпавядаюць сапраўднаму славянскаму кшталту, чым які-небудзь іншы народ" [79].

Пытаньне перадачы выдавецтвам "Компас" справы друкаваньня Біблійнаму Таварыству была ўспрынятая Кінгстанам і ягонымі сябрамі надзвычай прыхільна. Доктар Кільгур пісаў Ўайзману, што Кінгстан "рады даць нам у карыстаньне свае Эвангельлі" [80]. Ёсьць сьведчаньні, што баптысцкая місыя ў Польшчы, узяўшыся за працу, якая перавышала яе фінансавыя магчымасьці, была вельмі задаволеная, калі Таварыства ўзяло на сябе адказнасьць. Але заставалася яшчэ шмат працы. Луцкевіч спадзяваўся скарыстаць скарынаўскую вэрсію перакладу Новага Запавету. Але расчараваўся, бо ў Вільні было толькі 70 старонак старажытнага тэксту. "Ва ўсім, што звыш гэтых старонак, спадару Луцкевічу давядзецца пакладацца на свой грэцкі Новы Запавет, параўноўваючы яго з расейскім, польскім ды іншымі перакладамі" [81]. Можна меркаваць, што скарынаўскі варыянт мала чым яму дапамог, бо быў напісаны на стараславянскай з дадаткамі сярэднявечных беларускіх элемэнтаў. Ад працы спадарыні Розэнбэрг таксама не было вялікай карысьці. Біблійнае Таварыства запыталася пра яе кваліфікацыю, і 14 сьнежня 1928 г. Ўайзман паведаміў, што ў 1925 г. да яе "зьвярнуўся беларускі камітэт перакладу Бібліі, і яна скончыла колькі кнігаў Старога Запавету. Гэтая спадарыня ведае колькі моваў". Ён дадаў: "У Вільні ня будзе праблемаў зь іўрытам, бо там жыве багата адукаваных габраяў. Мне сказалі, што, калі патрэбна, над Старым Запаветам могуць працаваць першаклясныя спэцыялісты, і прынамсі адзін зь іх будзе дапамагаць пры выпраўленьні Псальмаў" [82].

На жаль, пераклад спадарыні Розэнбэрг быў незадавальняльны. Яе варыянт, пакінуты пастару Віту, мусіў "цалкам перапісаць спадар Луцкевіч" [83]. Гэтаксама пераклады Лістоў, зробленыя пастарам Дзекуць-Малеем, той жа Луцкевіч мусіў выверыць і параўнаць з грэцкімі арыгіналамі, як раней рабіў з пастаравым перакладам Эвангельля. Уся дадатковая праца была зробленая яшчэ да афіцыйнае заявы Біблійнага Таварыства, што Ўайзман "можа распачынаць, бо камітэт гэта сардэчна вітае", працу дзеля выданьня Новага Запавету і Псальмаў на беларускай мове [84].

У адпаведнасьці з гэтым адказам Ўайзман дамовіўся "са спадаром Хэйгам і Варшаваю, каб (Луцкевіч) мог атрымліваць грошы дзеля пражыцьця ў гэтыя халады" [85].

Натуральна, і Луцкевіч, і Малей мусілі засьведчыць Таварыству сваю кваліфікацыю, што яны і зрабілі, запоўніўшы ў сакавіку 1929 г. анкеты. Луцкевіч, як было пазначана, "скончыў клясычную дзяржаўную гімназію ў Расеі ў 1902 г., фізычна-матэматычны факультэт у Санкт Пецярбурзе, а ... таксама вывучаў права ў Дорпацкім унівэрсытэце" [86].

Да Антона Луцкевіча, як да вельмі паважанага беларускага інтэлігента [87], нацыянальнага лідара і колішняга прэм'ер-міністра Беларускай Народнай Рэспублікі, ягоныя прыхільнікі вельмі часта зьвярталіся "доктар Луцкевіч", хоць ён сам ніколі пра гэта не заяўляў. Ўайзман вельмі асьцярожна, каб не сказаць падазрона, зрабіў у Вільні далікатны запыт наконт гэтага і даслаў у Таварыства справаздачу: "У лістох да мяне яго заўсёды называлі Доктарам, але калі ў Вільні я запытаў, па чым ён мае доктарскую ступень, ён адказаў, што гэта ягоная жонка - доктар мэдыцыны, а яго так тытулююць дзеля павагі" [88]. Неўзабаве пасьля 8 лютага 1929 г. Ўайзман атрымаў пацьверджаньне рашэньня Брытанскага і Замежнага Біблійнага Таварыства друкаваць увесь Новы Запавет і Псальмы. Было таксама дазволена выплаціць 300 даляраў Луцкевічу і Малею.

Праца над перакладам Новага Запавету, як і папярэдняе змаганьне за беларускую Біблію, ахапіла шмат людзей і стала амаль што нацыянальнаю справаю. Выданьне Бібліі ці толькі Новага Запавету па-беларуску было ў пэўным сэнсе актам самасьцьвярджэньня, прызнаньня, што "хлопская мова", нізкая гаворка, якою пагарджалі расейцы і палякі, была сапраўднаю моваю, ня толькі здатнаю выказваць думкі паэтычнага генія - да прыкладу, Купалы ці Коласа, - але і вартаю данесьці пасланьне Слова Божага народу сялянскай Беларусі і ўсяму сьвету.

Луцкевіч, як выбітны нацыянальны дзеяч Заходняй Беларусі 20 - 30-х гадоў, цалкам усьведамляў палітычныя аспэкты гэтае працы. Дж. Роў у сваёй "Гісторыі Брытанскага і Замежнага Біблійнага Таварыства ў 1905-1954 гг." заўважыў: "Было б перабольшаньнем сказаць, што згода, якая выказвалася... урадамі адносна перакладу і ўжываньня Бібліі на мясцовых мовах, была наўмыснаю падтрымкаю гэтых мэтаў (адраджэньня ці замацаваньня іх нацыянальнай адметнасьці), але амаль няма сумневу, што ў дадзеным выпадку добра разумелася асаблівая роля Бібліі" [89].

Такім чынам, Луцкевіч, як дзяржаўны дзеяч, спачувальны да эвангельскіх мэтаў гэтай "трэцяй" рэлігіі - не каталіцкай і не праваслаўнай,- бачыў у біблійнай замежнай ініцыятыве сродак ня толькі сьцьверджаньня і прызнаньня беларускае мовы, але таксама абуджэньня нацыянальнага гонару і паяднаньня беларускага народу. Неістотна, што замежныя эвангелісты, дый сам Луцкевіч схіляліся да пратэстанцкай веры. Галоўным было ператварыць гэтую задуму ў праўдзівы, масавы і народны чын веры ў беларускім нацыянальным руху.

Луцкевіч вызначыў свой падыход да кнігаў Новага Запавету наступным чынам: "Я апрацоўваю іх зь літаратурнага боку і спраўджваю іхную адпаведнасьць грэцкім тэкстам" [90]. Рукапісы ягоных перакладаў напісаныя ўласнаручна, пільна выпраўленыя і прагледжаныя [91]. Ён быў вельмі адукаваны чалавек, але не цураўся абмеркаваньня і дапамогі ў сваёй працы ня толькі ад такіх дзеячаў, як філёлягі Браніслаў Тарашкевіч (1892-1941) [92] і Радаслаў Астроўскі (н. 1887) [93], альбо вялікага дзеяча каталіцкай царквы айца Адама Станкевіча (1891-1955) [94], ці ад іншага выбітнага патрыёта Сымона Рак-Міхайлоўскага [95], які шмат часу ахвяраваў на працу над канчатковым варыянтам [96], - але таксама і ад простых настаўнікаў Віленскай Беларускай гімназіі, дзе выкладаў і сам. У пошуку жывых моўных сродкаў ён раздаваў фрагмэнты Новага Запавету сваім вучням як практыкаваньне на пераклад. Некаторыя з такіх школьных спробаў выклікалі ўсьмешку, і невядома, у якой ступені ўся праца скарыстала ад гэтых вандровак у лінгвістычныя нетры [97]. Але адзіная рэч здаецца відавочнай: дзякуючы намаганьням такіх адданых патрыётаў, як Луцкевіч, Малей, Рак-Міхайлоўскі і іншых, выданьне Біблійнага Таварыства было і застаецца да гэтага дня ня толькі найлепшым магчымым варыянтам Новага Запавету, але таксама сымбалем народнага ды нацыянальнага пасьвячэньня [98].

На жаль, на апошніх стадыях уся праца была аточана непрыемнасьцямі. У чэрвені 1929 г. Ўайзман паведаміў у Лёндан, што атрымаў ліст ад пастара Віта пра "непрыемнасьці ў спадара Луцкевіча" [99]. Рэч у тым, што ў красавіку 1929 г. ён быў арыштаваны польскімі ўладамі па крымінальных абвінавачаньнях. Гаворка, натуральна, пра славуты грамадоўскі працэс 1928 г., калі польскія ўлады шукалі падставаў спыніць беларускі нацыянальны рух на "крэсах всходніх" [100]. Баючыся быць уцягнутым у палітычны скандал, Брытанскае і Замежнае Біблійнае Таварыства тэлеграфавала Энгольцу, свайму польскаму прадстаўніку, пра спыненьне перамоваў з Луцкевічам, якога кінулі ў вязьніцу [101]. Аднак у гэтым самым месяцы яго вызвалілі, бо "абвінавачаньні супраць яго не пацьвердзіліся" [102]. Пазьней, у чэрвені, Ўайзман паведаміў доктару Кільгуру: "Ягоную справу разгледзелі ў судзе, і ён быў вызвалены. Але колькі дзён да гэтага ён знайшоў у кватэры сваю жонку, якая павесілася, скончыўшы жыцьцё самагубствам. Напэўна яна ня вытрымала нэрвовага напружаньня і зрабіла гэта ў ненармальным стане. Але яго, няшчаснага, гэта амаль зусім падкасіла" [103]. Тое, што ён пераадолеў сямейную трагедыю і ўжо ў канцы чэрвеня 1929 г. меў сілы паведаміць Ўайзману: "Я ўжо скончыў праглядаць пераклад Лістоў, зроблены Дзекуць-Малеем. Пераклад ужо перапісаны, і я яго перачытваю. Такім чынам, увесь матэрыял для Новага Запавету гатовы" [104], - вымагае захапленьня гэтым выдатным чалавекам.

Рукапіс, які цяпер знаходзіцца ў архівах Біблійнага Дому ў Лёндане, сьведчыць, як адказна ставіўся Луцкевіч да перакладу Новага Запавету і Псальмаў. Уласны пераклад ён пэдантычна даводзіў да ладу і апрацоўваў, а ў найбольш цяжкіх словах нават праставіў націскі. Праца Малея выкананая трохі ў іншай манэры: пастарская каліграфія чаргуецца зь вялікімі круглымі літарамі - відаць, як багата тут выпраўлена рукою Луцкевіча.

Пастар Віт, які ў Вільні адказваў за адміністрацыйную працу, перадаў рукапісы ў Бэрлін А.Л. Хэйгу [105], сакратару Біблійнага Таварыства для Цэнтральнай Эўропы, не раней за 14 ліпеня 1930 г. Зь ініцыятывы спадара Кінгстана выдавецтва "Компас" у Лодзі распачало друк Эвангельля паводле Марка. Атрымаўшы зь Лёндану палепшаныя шрыфты, у 1929-1930 гг. "Компас" надрукаваў варыянт гэтага Эвангельля, фактычна ідэнтычны варыянту Таварыства. Яго можна назваць першаю ластаўкай, роўна як і закончанае выданьне чатырох Эвангельляў, зробленае баптыстамі [106]. Да студзеня 1931 г. была скончаная карэктура Новага Запавету, пазьней зьявілася і ўся праца. Тытульны аркуш падаваў месцам друку Гэльсынкі, бо там была сядзіба Таварыства для Паўночна-Ўсходняй Эўропы, якая і займалася беларускім Новым Запаветам [107], хоць насамрэч усё рабілася ў Польшчы, у Лодзі. Бальшыня беларускага насельніцтва жыла ва ўсходніх ваяводзтвах Польшчы, а ўсе пераклады рабіліся ў Вільні ці Берасьці. Для Цэнтральна-Эўрапейскага сакратарыяту, адказнага за Нямеччыну, Вугоршчыну, Чэха-Славаччыну і Польшчу, было б больш натуральна мець друкаваныя выданьні ў Варшаве ці Бэрліне. I можна лічыць невялікім дыпляматычным посьпехам Луцкевіча і ягоных паплечнікаў, што Беларусь, хоць і дзеля мэтаў Таварыства, была далучаная да асобнага паўночна-ўсходняга рэгіёну разам з краінамі Балтыі і Фінляндыяй.

Надрукаваны Новы Запавет разыходзіўся як гарачыя піражкі і адразу набыў вялікую папулярнасьць. Асобнік з аўтографам Антона Луцкевіча можна знайсьці на паліцах бібліятэкі Францішка Скарыны ў Лёндане. Чорная вокладка, такая самая, як у 25.000 асобнікаў першага накладу, мае выяву шасьціканцовага крыжа, ніжэйшая перакладзіна якога нахіленая, як звычайна ў праваслаўнай царкве ўсходніх славянаў.

Чаму так сталася? Падчас візыту ў Вільню ўлетку 1928 г. Ўайзман, заняты палітыкай Таварыства ў справе прыцягненьня мясцовых цэркваў да дапамогі, зрабіў адпаведную прапанову Сыноду Праваслаўнай Царквы ў Польшчы. "Я таксама пракансультаваўся з прадстаўніком праваслаўнай царквы, аддзеленай ад расейскае. Бальшыня беларусаў належыць да праваслаўнай царквы. Паводле яе законаў, Сынод ня мае права даць дабраславеньне альбо згоду на любую кнігу, выдадзеную не пад іхным кіраўніцтвам. Ён мае права забараніць ужываньне любой кнігі, выдадзенай безь ягонага дазволу. Але калі Сынод паставіў сваю пячатку, дык дазваляецца выкарыстоўваць і перавыданьні. Тое самае адбываецца і ў Найсьвяцейшым Сынодзе ў Расеі.

Спачатку здалося, што гэты чалавек ухапіўся за ідэю беларускага Новага Запавету як за спосаб разьвязаць фінансавыя праблемы Сыноду. Ён папрасіў, каб уся праца была выкананая коштам Біблійнага Таварыства і завершаная паводле парадаў і выпраўленьняў Сыноду, і каб наклад у 10 000 асобнікаў быў перададзены ім без усялякіх умоваў і толькі пад іхным грыфам, а назову Брытанскага і Замежнага Біблійнага Таварыства ў Кнізе не павінна быць наагул. Я сардэчна падзякаваў яму за прапанову, але выказаў перасьцярогу, што паводле правілаў БЗБТ гэта наўрад ці магчыма. З другога боку, ці было б магчыма для Сыноду, калі Кніга будзе ўхваленая, і калі яны атрымаюць прывілей мець свой назоў на тытульнай старонцы, заплаціць увесь кошт плюс 5 % падатку за першы дзесяцітысячны наклад? Велічыня сумы агульнага кошту ўсіх кнігаў і тое, што за іх трэба будзе заплаціць адразу (прычым наяўнымі), заняло ягоны дых, і ён адказаў, што Сынод ня мае грошай.

Я сказаў, што ў такім разе мы, натуральна, можам прыйсьці да пагадненьня, і, напэўна, наш камітэт здолее выпусьціць дзеля іх 500 асобнікаў па адным злотым за кожны і зь іхным назовам, каб адпавядаць патрабаваньням кананічнага права і каб атрымаць дазвол для наступных выданьняў. Ён сумняваўся, што ў Сыноду будзе 500 злотых (11 фунтаў) дзеля гэтага, таму прапанаваў варыянт, калі яны атрымаюць мінімум 1 000 асобнікаў задарма. Я адказаў, што нічога не магу абяцаць, але паведамлю пра гэтую прапанову. На ягоную думку, цалкам магчыма, што Сынод тады дасьць свой дазвол. Я запэўніў яго, што мы зробім усё магчымае дзеля пагадненьня, і мне падалося, што ён застаўся задаволены. Зразумела, што гэтыя асобнікі разашлюць сьвятарам цэркваў, якія знаходзяцца пад сынадальным кантролем, - іх каля тысячы. Да таго ж, Сынод дасьць свае пацьверджаньне на Кнігу, і гэта папярэдзіць розныя мясцовыя забароны і непаразуменьні" [108].

Паміж Таварыствам і Сынодам было дамоўлена, што будзе створаны праваслаўны праверачны камітэт, які дасьледуе і дасьць сваё пацьверджаньне на Новы Запавет Таварыства. Аднак праз год, у ліпені 1929 г., Луцкевіч, які быў заангажаваны ў перамовы з Сынодам, напісаў: "Пытаньне ў тым, як хутка Мітрапаліт афіцыйна пацьвердзіць сьпіс камітэту праверкі перакладу?" [109] Прайшоў яшчэ год, але і ў красавіку 1930 г. не было заўважана вялікага прагрэсу. У роспачы Хэйг напісаў у Бэрлін: "Пераклад Новага Запавету скончаны ўжо шмат месяцаў назад, але мы яго дагэтуль не атрымалі, бо ён быў адпраўлены праваслаўнай царкве дзеля праверкі. З-за перашкодаў у гэтай царкве праверка яшчэ ня скончаная, але я прашу пастара Віта падштурхнуць іх" [110].

У адным з пакояў камітэту ў Генэральнай Радзе ў Лёндане вісіць невялічкая шыльдачка з наступным надпісам: "Камітэт - гэта цёмны калідор, у які добрыя ідэі завабліваюць, а потым паціху іх душаць". Памятаючы пра гэта, пастар Віт пасьля многіх месяцаў вырашыў, што неабходна выцягнуць рукапіс Таварыства з калідораў Сыноду і перадаць яго Хэйгу дзеля друкаваньня. Таму і атрымалася, што беларускі Новы Запавет выйшаў з праваслаўным крыжам на вокладцы, але без сынадальнага дазволу.

Стаўленьне рыма-каталіцкага кліру да ініцыятывы Таварыства было двухсэнсоўнае. Хоць яе падазравалі як патэнцыйны інструмэнт "сэктанцкай" прапаганды, але нацыянальна сьвядомым каталіцкім сьвятарам яна дала важны аргумэнт супраць палякаў і на карысьць шырэйшага ўжываньня беларускай мовы ў касьцёлах. Група каталіцкіх сьвятароў накіравала Папу Пію XI мэмарандум з папярэджаньнем, што калі сьвятарам у Беларусі ня будзе забясьпечаная магчымасьць ужываць родную мову, народ стане ахвяраю "сэктанцкіх" уплываў [111].

У рэшце рэшт выданьне ў 1931 г. Новага Запавету пабудзіла абедзьве вялікія царквы выдаць колькі біблійных тэкстаў на роднай мове. Ужо ў 1936 г. сынадальная друкарня праваслаўнай царквы ў Варшаве выпусьціла ўласны пераказ Бібліі па-беларуску пад назовам "Сьвяшчэнная гісторыя Новага Завету", укладзеную Сяргеем Паўловічам, кандыдатам тэалёгіі. Падобным чынам беларускае каталіцкае сьвятарства, меўшы папярэдне праблемы з польскаю герархіяй, змагло выпусьціць у 1938 г. яшчэ адзін зборнік чытаньняў для імшы з Эвангельляў і Лістоў пад назовам "Божае Слова", укладзены айцом Адамам Станкевічам, а таксама "Чатыры Эвангельлі і Дзеі", перакладзеныя і выдадзеныя ў 1939 г. айцом Вінцэнтам Гадлеўскім (1888-1942) з апрабатай віленскага каталіцкага арцыбіскупа Рамуальда Ялбжыкоўскага. Апошняя праца рыхтавалася з 1933 г., каб проціпаставіцца посьпеху "нядаўна выдадзенага перакладу гэтай кнігі (г. зн. Новага Запавету. - Г.П.), зробленага мэтадыстамі, які мае дагматычныя памылкі, а таксама шматлікія недасканаласьці ў беларускай мове" [112]. Насамрэч, пераклад Гадлеўскага, можа і больш дакладны, саступае высакаякаснаму літаратурнаму варыянту Луцкевіча; аднак ён, без сумневу, лепшы за пазьнейшыя пераклады Новага Запавету магістра Пятра Татарыновіча (1954, 1974) і доктара Янкі Станкевіча (1970).

Калі ў выніку Другой Сусьветнай вайны колькі тысячаў беларускіх уцекачоў рассыпаліся па Заходняй Эўропе, паўстала жыцьцёвая патрэба ў "Новым Запавеце" Біблійнага Таварыства, бо першае яго выданьне ужо пэўны час было недаступным. У І946 г. доктар Вітаўт Тумаш, вядомы сваімі працамі ў галіне Скарыніяны, прапанаваў Таварыству надрукаваць поўную Біблію альбо прынамсі зрабіць другое выданьне Новага Запавету і Псальмаў па-беларуску. Яго падтрымалі многія беларускія пратэстанцкія служыцелі, а таксама некалькі каталіцкіх і праваслаўных. Новае выданьне было надрукавана ў 1948 г. [113]

Амаль усе галоўныя ўдзельнікі гэтай духоўнай гісторыі Беларусі ўжо адышлі. Антон Луцкевіч загінуў у савецкім канцэнтрацыйным лягеры ў 1946 г. [114] Пастар Дзекуць-Малей, вельмі паважаны і пабожны чалавек, памёр у Амэрыцы ў 1955 г. [115] Ўільфрыд Ўайзман, які так аддана ўрабляў вінаграднік Божы, пакінуў гэты сьвет у 1970 г. Леўчык, Уласаў, Рак-Міхайлоўскі, Езавітаў, Тарашкевіч увайшлі ў гісторыю сваёй нацыі. Іхны чын застаецца помнікам веры для адных, сьведчаньнем патрыятычнай адданасьці для іншых, ды застаецца промнем асьветы для беларускага народу.

Заўвагі:

1. Аўтар бязьмежна ўдзячны спн. Ўайзман за вялікую колькасьць асабістых узгадак, датычных працы яе мужа ў Рызе і Гэльсынкі, Брытанскаму і Замежнаму Біблійнаму Таварыству (БЗБТ) за яго прыязнае супрацоўніцтва і дазвол карыстацца сваімі архівамі

2. W. Wiseman, Autobiographical note, Ms., Bibl. BFBS (БЗБТ).

3. W/R 10 лютага 1927. У гэтым дасьледаваньні будуць выкарыстоўвацца наступныя абрэвіятуры: R - Джон Голянд Рытсан, Генэральны Сакратар БЗБТ; K - Робэрт Кільгур, выдавецкі супэрінтэндант БЗБТ; H - Артур Хэйг, Сакратар Цэнтральна-эўрапейскага бюро БЗБТ; W - Ўілфрыд Ўайзман, Сакратар Таварыства ў Паўночна-Ўсходняй Эўропе; D - Дэвідсан, Сакратар Таварыства ў Паўночна-Ўсходняй Эўропе да 1924; L - Антон Луцкевіч; DM - пастар Лукаш Дзекуць-Малей. Ліставаньне паміж гэтымі асобамі пазначаецца абрэвіятурамі зь імёнаў аўтараў і адрасатаў, а таксама датай ліста.

4. Выраз "White Russia" у цяперашні момант (г.зн. у 1975 г. - пер.) саступіў месца менш памылковаму тэрміну "Byelorussia". У гэтым дасьледаваньні назвы "White Russia" ці "White Russian" пакінутыя там, дзе яны ёсьць у арыгінальным ангельскім тэксьце; у іншых месцах аўтар карыстаецца тэрмінамі "Byelorussia" і "Byelorussian" (Цяпер карыстаюцца тэрмінамі "Belarus"i "Belarusan" - пер.).

5. Гл. П. В. Владимиров. Доктор Франциск Скорина, СПб. 1888.

6. Гл. М. Довнар-Запольский. В. Тяпинский // Киевская старина, Киев, 1889, No. 1; М. Гарэцкі. Гісторыя беларускае літаратуры, Вільня 1924, с. 25-27.

7. Гл. М. Гарэцкі, op cit., с. 53-54.

8. W/R 24 кастрычніка 1928. Джон Рытсан (1868-1953) - Генэральны Сакратар Таварыства ў 1899-1931.

9. A. Nadson. Skaryna's Prayer Book // Journal of Byelorussian Studies (JBS), II, 4, London, 1972, pp. 346-347. (На сёньняшні дзень гэтае пытаньне канчаткова не высьветлена і застаецца спрэчным - рэд.)

10. C. Sipovic. The language problem in the Catholic Church in Byelorussia from 1832 to the First World War // JBS, III, 1, London, 1973, pp. 3-40.

11. Гэтая дата даецца ў "Летапісе беларускага друку", Ч. 2. Менск, 1929 с. 30. Аднак дазвол датуецца 24 студзеня 1907, С.-Пецярбург. 12. S. Loppe, Memorandum, 15 кастрычніка 1928.

13. Езавітаў/W., 27 сакавіка 1926. Ліст быў напісаны ад імя кіраўніцтва Таварыства беларускіх настаўнікаў у Латвіі.

14. Насамрэч Эдмундам Зюзэмілем (Edmund Susemihl), далей ў тэксьце імя падаецца ў слушным варыянце - рэд.

15. Э. Зюзэміль/БЗБТ. 15 сьнежня 1925.

16. J. Hay Colligan. White Russia - A visitor's impressions // The Times, 7 September 1926. Аўтар гэтага матэрыялу быў прэзыдэнтам Прэзьбітарыянскага гістарычнага таварыства Ангельшчыны.

17. E. Case. Miss Case visits Poland // Missionary Voice, Vol. 18, No. 11, p. 26 (426). (Рух сьвятасьці - накірунак пратэстантызму ХІХ-ХХ ст., прыхільнікі якога вылучаліся строгімі маральнымі патрабаваньнямі, папярэднік пяцідзесятніцкага руху. Тут аўтар хіба мае на ўвазе пяцідзесятнікаў. Прэміліярызм - вучэньне пра другое прыйсьце Ісуса Хрыста перад усталяваньнем Тысячагадовага Валадарства - рэд.)

18. Кароткі жыцьцяпіс гл. у А. Ш. (Антон Шукялойць). Лукаш Дзекуць-Малей // Беларус, 20 верасьня 1955, No. 3 (53). Нью-Ёрк, с. 4.

19. Лукаш Дзекуць-Малей быў ахрышчаны ў баптысцкай царкве ў ноч з 31 сьнежня на 1 студзеня 1912 г. - рэд.

20. Luka Nikolayevich Dzieku? Malej. Information regarding the persons to whom the British and Foreign Bible Society entrusts Biblical translation work. 1929. (Ms).

21. Ibid.

22. Вядомыя асобныя дэталі жыцьця і працы пастара Віта. Эвэлін Батан, бібліятэкарка Камісыі па архівах і гісторыі Аб'яднанай Мэтадысцкай Царквы пісала: "Як сьведчаць пратаколы Польскай і Данцыгскай штогадовай місыянэрскай канфэрэнцыі Мэтадысцкае Царквы ў Польшчы, Джон Віт быў інспэктарам канфэрэнцыі, ён займаў пасаду дырэктара дзіцячага служэньня Мэтадысцкай Эпіскапальнай Царквы ў Рызе ў 1925 г. У 1926 г. ён быў ангельскім сакратаром Канфэрэнцыі; у 1928 г., як сьведчаць сьпісы, ён быў чальцом чэхаславацкай Канфэрэнцыі Паўднёвай Мэтадысцкай Эпіскапальнай Царквы, прызначаны на місыю ў 1926 г. і высьвечаны ў 1928 г. Пратаколы за 1931 г. сьведчаць, што Джон Віт зноў узяў на сябе абавявазак супрацоўнічаць зь іншай арганізацыяй".

23. Пра эвангельскі рух у Заходняй Беларусі да 1939 г. гл. Ян Пятроўскі. Успаміны // Сьветач Хрыстовае Навукі, Syracuse NY. 1 (49), 1961, с. 2-4; 2 (50), 1961. с. 3; (51), 1961, с. 3, 7; 5 (53), 1961, с. 7-8; 6 (54), с. 8; 9-10 (57-58), с. 7.

24. "Я атрымаў падобную прапанову па перакладзе Пісьма ад чалавека зь Вільні. Першы ліст прыйшоў з Варшавы" (D/K 26 лістапада 1924). Гэта Кільгур сьцісла пракамэнтаваў, што "шмат людзей у Расеі і ў іншых месцах на сёньняшні дзень жадае працаваць з БЗБТ" (K/D 1 студзеня 1925).

25. Хутчэй за ўсё ўкраінскім - рэд.

26. W/K 24 сьнежня 1925.

27. Ўайзман вывучыў расейскую мову з дапамогай эмігранткі-арыстакраткі ў Канстатынопалі перад прыездам у Рыгу, і пазьней ён выяўляў значны ўзровень абазнанасьці ў гэтай мове.

28. Зюзэміль/БЗБТ, 15 сьнежня 1925.

29. Гл. спасылку 26.

30. Д-р Кільгур, быў супэрінтэндантам выдавецтва БЗБТ у 1909-1932. У правілах Таварыства было запісана, што друкавацца могуць толькі поўныя кнігі Бібліі.

31. K/Зюзэміль, 19 студзеня 1926.

32. Ляўковіч/R 10 сакавіка 1926.

33. Арыгіналу гэтай пэтыцыі ў архівах БЗБТ няма, ёсьць толькі факсымільная копія подпісаў.

34. Гальяш Ляўковіч (1880-1944), ураджэнец Слоніму, быў судовым чыноўнікам у Варшаве, але меў вясковую рэзыдэнцыю ў Беларусі. У 1912 г. выйшаў зборнік ягоных вершаў "Чыжык Беларускі", надрукаваны ў Вільні. Ён таксама пэўны час працаваў у "Duchu i Pra?dzie" - беларускім дадатаку да польскага мэтадысцкага часопісу "Pielgrzym Polski". Пазьней ён засяродзіўся на працы ў іншым пэрыёдыку "Novaje Zyccio", які выдаваў пастар Сьцяпан Барткевіч і на перакладзе мэтадысцкіх гімнаў, якія выйшлі ў зборніку "Arfa Sionu". Ён памёр падчас Варшаўскага паўстаньня ў 1944 г. Дэталі біяграфіі гл. Я. Пятроўскі. Гальяш Ляўковіч // Сьветач Хрыстовае Навукі, 2 (81), Syracuse N.Y., 1965, с. 3-11.

35. Насамрэч Аляксандар Уласаў - рэд.

36. Гарэцкі, op. cit., p. 205.

37. Ён выбіраўся ў сэнат паводле сьпісаў Беларускага Нацыянальнага Камітэту. - рэд.

38. E. Case, loc. cit.

39. Езавітаў/БЗБТ, 27 сакавіка 1926.

40. Кастусь Езавітаў, ураджэнец Віцебшчыны, быў адным зь лідараў у кіраўніцтве БНР. Як сябра Рады БНР, ён да сярэдзіны 1920-х узначальваў Беларускую вайскова-дыпляматычную місыю ў Рызе, пасьля быў старшынём Згуртаваньня беларускіх настаўнікаў Латвіі. Ён апублікаваў шэраг артыкулаў у розных часопісах, значная частка зь іх па ваеннай гісторыі Беларусі. Загінуў у 1945 г. у Менску у камуністычнай вязьніцы.

41. W/K 24 сьнежня 1925.

42. Memorandum of an Interview with Mr F. Kingston, Bible House, 16 June 1926.

43. Dziekuc-Malej, Information ... loc cit.

44. Кароткія біяграфічныя зьвесткі гл. Антон Луцкевіч // Беларуская Савецкая Энцыклапедыя. T. 6., Мінск 1972, с. 444; В. Жук. Заснавальнікі і рэдактары "Нашай Нівы" // Беларус, No. 115. N.Y. 1966, Больш поўнае апісаньне жыцьця і дзейнасьці А. Луцкевіча у: Alexandra Bergman. Antoni Luckiewicz (1884-1942). Szkic biograficzny // Przeglad Historyczny. Tom. 65, Warszawa 1974. pp. 667-695.

45. Многія беларускія роды з рознымі прозьвішчамі мелі аднолькавы геральдычны знак. Назва гербу Луцкевічаў "Навіна" быў пісьменьніцкім псэўдонімам А. Луцкевіча.

46. Р. Семашкевіч, Браніслаў Эпімах-Шыпіла, Мінск. 1968.

47. A. Nadson. Nasza Niva // JBS I. 3, London, 1967. - Насамрэч "Наша ніва" спыніла свой выхад у 1915 г. - рэд.

48. "Маладая Беларусь" - гэта грамадзка-палітычны і літаратурна-мастацкі альманах, які выдаваўся ў 1912-1913 г. суполкай "Загляне сонца і ў наша ваконца" - рэд.

49. N. Vakar, Belorussia, Harvard, 1956, pp. 103-106; I. Lubachko. Belorussia under Soviet rule, 1917-1957, University Press Kentucky, 1972, pp. 12-30.

50. Antoine de Loutskevitch. Petition presentee par la Delegation du Gouvernement de la Republique democratique de la Ruthenie Blanche, Paris, 1919.

51. Інфармацыя былой навучэнкі Віленскай беларускай гімназіі Ніны Ляўковіч-Абрамчык.

52. Поўная бібліяграфія літаратуразнаўчых і палітычных працаў Антона Навіны-Луцкевіча не існуе. Апроч некалькіх кнігаў, ягоныя артыкулы публікаваліся ў выданьнях: "Гадавік Беларускага Навуковага Таварыства", "Беларуская школа ў Латвіі", "Запісы БНТ" і "Сьветач Хрыстовае Навукі". Гл. таксама Е. Карский. Белоруссы. Т. 3, Петроград 1922, с. 66, 151-152, 154, 162, 171, 219, 229, 283, 313, и 357.

53. Інфармацыя Ніны Ляўковіч-Абрамчык.

54. W/K 18 жніўня 1926.

55. Кінгстон належаў да Плімуцкіх Братоў (Плімуцкія Браты - пратэстанцкая плынь, якая не прызнавала духавенства іншых пратэстанцкіх плыняў - рэд.)

56. W/K 23 чэрвеня 1926.

57. Obituary // The Times, London, 30 August 1928, p. 14,e. МакКальлюм Скот і ягоная жонка загінулі ў авіякатастрофе блізу Ванкувэру ў Канадзе, празь некалькі месяцаў пасьля таго, як Скот далучыўся да выдавецкага падкамітэту БЗБТ.

58. Obituary sup. cit.

59. В. Сянкевіч, Ангелец пра дзеячоў БНР // Бацькаўшчына, 1 (634), Мюнхен, 1966, с. 3, 5.

60. W/K 7 студзеня 1927.

61. Насамрэч Фр. Скарына выдаваў Біблію ў Празе ў 1517-1522 гг. - рэд.

62. МакКальлюм Скот/K. 29 сьнежня 1926.

63. W/K, 7 студзеня 1927.

64. "Нічога не перашкаджае" па-лацінску - пер.

65. W/K, 13 студзеня 1927.

66. R/Кінгстон. 7 студзеня 1927.

67. Ibid. Цікавая спасылка на беларускую супольнасьць у Канадзе. Шматлікія пратэстанцкія місыі працавалі ў асяродку эмігрантаў, і некалькі пратэстанцкіх супольнасьцяў засталося да гэтага дня на сярэднім захадзе Канадзкага дамініёну.

68. R/W, 9 сакавіка 1927.

69. W/R, 24 кастрычніка 1928.

70. Ibid.

71. Ibid. p. 2.

72. Ibid. p. 3.

73. Ibid., loc. cit.

74. Ibid., p. 4.

75. Ibid., loc cit.

76. S. Loppe, Memorandum, 15 October 1928.

77. W/K, 4 сьнежня 1928.

78. Ibid.

79. Ibid.

80. K/W, 10 сьнежня 1928.

81. W/K, 14 сьнежня 1928.

82. Ibid.

83. Ibid.

84. K/W, 8 лютага 1923.

85. W/K, 13 лютага 1929.

86. A. Luckievic, Information ..., 27 March 1929.

87. Ўайзман асабіста характарызаваў Луцкевіча як "аднаго з найбольш адукаваных беларусаў". Гл. W/K, 14 сьнежня 1928.

88. Ibid. Гэтая памылка паўстала з таго факту, што жонка А. Луцкевіча, доктар мэдыцыны, разьмясьціла на дзьвярах іх дому ў Вільні на вул. Піўнай, 2 шыльду са сваім прафэсійным надпісам "Д-р Луцкевіч". Гэта спрычынілася да таго, што лекарам лічылі мужа, а ня жонку. Інфармацыя В. Астроўскага.

89. На с. 263.

90. L/W, 27 сакавіка 1929.

91. Ён зыходзіў з пункту гледжаньня, што пераклады, выдадзеныя Компасам, трэба перагледзець і перавыдац,ь расставіўшы папярэдне націскі, дзе неабходна, і зрабіўшы выпраўленьні (гл. Марк. 1:3. Компас "рабеце": БЗБТ "рабіце", і г.д..)

92. Насамрэч Б. Тарашкевіч быў расстраляны сталіністамі ў 1938 г. - рэд.; Пра жыцьцё і дзейнасьць гэтага знакамітага літаратара і палітыка гл. А. Ліс, Браніслаў Тарашкевіч, Мінск, 1966.

93. Памёр у 1976 г. - рэд.; Падрабязьней гл. V. Kalush, In the service of the people for a Free Byelorussia, London, 1984.

94. Насамрэч А. Станкевіч памёр у савецкім канцлягеры ў 1949 г. - рэд.; Л. Гарошка. Айцец Адам Станкевіч // Божым Шляхам, No. 68-69, Парыж. 1955, с. 16-20; а таксама Ks. Adam Stankievi?, Vilna, 1940.

95. Былы сябра Рады БНР, С.Рак-Міхайлоўскі быў абраны дэпутатам у польскі Сэйм ад беларускай нацыянальнай меньшасьці і адыгрываў важную ролю ў БСРГ. Пасьля вызваленьня з турмы, куды ён патрапіў па справе Грамады, ён перабраўся ў Менск, дзе быў арыштаваны і расстраляны як "польскі шпіён". Больш пра Грамаду і Рак-Міхайлоўскага гл., A. Бергман. Грамада праз 50 год // Беларускі каляндар 1975, Беласток, с. 142-159.

96. Гл. ліст Р. Астроўскі/В. Астроўскі, 9 лістапада 1974. Гэты асобнік знаходзіцца ў Бібліятэцы імя Фр. Скарыны ў Лёндане.

97. Інфармацыя В. Астроўскага і К. Глінскага.

98. Гл. спасылку 113.

99. W/K, 11 чэрвеня 1929.

100. Гл. Proces 490 de la Ghromade Bielorusse a Vilna, Prague, 1928; а таксама спасылку 90.

101. W/K, 25 сакавіка 1929.

102. W/K, 16 красавіка 1929.

103. W/K. 25 сакавіка 1929.

104. L/W, чэрвеня 1929.

105. W/K, 14 ліпеня 1930. Артур Хэйг (1892-1965) быў прадстаўніком БЗБТ у Цэнтральнай Эўропе ў 1923-1939.

106. Шрыфт, якім выдрукавана Эвангельле паводле Марка, адрозьніваецца ад шрыфтоў астатніх трох Эвангельляў, і ідэнтычны, хоць і меньшы, шрыфту БЗБТ.

107. Магчыма, што БЗБТ, на клапатлівую параду МакКальлюма Скота, датычную палітычнага боку дзейнасьці выдавецтва ў Польшчы ці Летуве, вырашыла абраць Гэльсынкі, як найменьш кантравэрсыйны цэнтар.

108. W/K, 24 кастрычніка 1928.

109. L/W, чэрвень 1929.

110. H/K, 28 красавіка 1930.

111. Я. Пятроўскі, Успаміны // Сьветач Хрыстовае Навукі. 1 (49) N.Y. 1961 с. 3. Вядомы беларускі сьвятар Андрэй Цікота ў мэмарандуме, адрасаваным Кангрэсу арцыбіскупаў і біскупаў у Вільні, ад 10 лістапада 1926 г., прыводзіў наступныя аргумэнты. "У тых умовах, апроч таго, што адкідаецца Хрыстос, зьявіліся мэтадысты і камуністы, якія паставілі нашую абыякавасьць на службу сваёй справе. Мэтадысцкая прапаганда апаноўвае беларусаў праз беларускія Эвангельлі, беларускія гімны, беларускія казані, беларускія катэхізмы і г.д., і ня толькі праваслаўных, але і многіх каталікоў, якія жывуць побач зь імі, і маюць лацінскі дух. Беларуская інтэлігенцыя зьвяртаецца массава да мэтадызму і атэізму" (p. 2). Падпісаны асобнік мэмарандуму знаходзіцца ў архіве Бібліятэкі Францішка Скарыны ў Лёндане.

112. Chryscianskaja Dumka, No. 2(83), Vilna, 1933, p. 8.

113. Д. Ясько, Новы Запавет у беларускай мове // Бацькаўшчына, 4 (48) Мюнхен 1949, с. 3.

114. Насамрэч у 1942 г. - рэд.

115. Насамрэч у Гданьску - рэд.

Пераклад з ангельскае

Gaу Picarda. The Heavenly Fire: А Study of the Origins of the Byelorussian New Testament and Psalms. Божым Шляхам, 1975, № 1 - 2.